De uitvinder van de natuur – Andrea Wulf3 min read

In de negentiende eeuw was de wetenschap nog pril en waren de beoefenaars ervan vaak kunstenaars en avonturiers. Alexander von Humboldt was een van de meest sprekende voorbeelden. Goethe was dol op de gebroeders Von Humboldt en sommigen zeggen zelfs dat zijn Faust deels op Alexander was geïnspireerd.

Terwijl zijn oudere broer Wilhelm carrière maakte als topambtenaar in diplomatieke dienst van Pruisen, trok Alexander, vervuld van Wanderlust, de wijde wereld in. Na een riante erfenis van hun moeder hoefden de broers zich financieel geen zorgen te maken. Alexander financierde zijn expedities zelf en betaalde uit eigen zak de uitgave van de 34-delige reeks waarin hij zijn bevindingen presenteerde. Het waren peperdure boeken om te maken. Voor de illustraties nam hij cartografen, kunstenaars, botanisten en graveurs in dienst.

Biografe Andrea Wulf doet haar best om Alexander aan te wijzen als een klimaatactivist avant la lettre. In elk geval was hij de eerste die inzag dat de natuur een ecosysteem vormt. Terwijl tijdgenoten nog dachten dat de mens orde bracht in de chaos van de natuur door flink wat bossen te kappen, ontdekte Alexander von Humboldt dat deze houtkap in Venezuela de oorzaak was van de raadselachtige uitdroging van het nabijgelegen Valenciameer.

Humboldt was dol op de natuur, maar niet op de manier van Marianne Thieme. Hij ontleedde kikkers, schoot met een blaaspijp giftige pijlen af op moederapen om hun baby’s te bestuderen en stuurde paarden bewust de dood in om sidderalen te vangen. Hij probeerde alles te meten en te wegen en noteerde heel precies de resultaten. Hij proefde zelfs het water van verschillende rivieren in Zuid-Amerika door er een slokje van te nemen.

Later deed hij opgetogen verslag van het donkere rivieroppervlak dat overdag als een volmaakte spiegel het beeld van de in volle bloei staande planten aan de oever, en ’s nachts dat van de zuidelijke sterrenconstellaties weerkaatste. Geen enkele wetenschapper had zich ooit op deze manier over de natuur uitgelaten. ‘Wat onze ziel raakt,’ zei Humboldt, ‘kan niet gemeten worden.’ Dit was niet de natuur als mechanistisch systeem, maar een opwindende, wonderbaarlijke nieuwe wereld. Humboldt bekeek Zuid-Amerika met de blik die Goethe hem had geschonken, en hij was in volledige vervoering.

Charles Darwin was een groot bewonderaar van het werk van Humboldt, en diens ontdekkingen bouwden voort op die van de Duitser, die niet alleen in zijn geboorteland, maar in de hele westerse wereld een sterrenstatus had.

Reizen, observeren, verzamelen en dan later thuis de indrukken ordenen en tot een geheel smeden, dat was wat Humboldt deed. De waarde van afzonderlijke verschijnselen lag uitsluitend in hun relatie tot het grotere geheel, zo schreef hij. Helaas kreeg Humboldt niet altijd toestemming van de koloniale machthebbers om verre landen te bereizen. Op een gegeven moment werd hij te oud voor expedities, met hun lange zeereizen en het beklimmen van bergen en vulkanen.

Na de grote reizen wordt het boek minder interessant, maar zelfs bij de dood van de hoofdpersoon zijn we nog maar op de helft van deze biografie. Andrea Wulf beschrijft daarna nog uitgebreid de levens van enkele navolgers van Alexander von Humboldt. Wat mij betreft had dat beknopter gemogen en misschien had ze dat materiaal beter kunnen bewaren voor een ander boek. Deze biografie is in elk geval fraai uitgegeven, maar voor de prachtige illustraties heb je helaas een vergrootglas nodig.

Alexander von Humboldt heeft een geweldig avontuurlijk en afwisselend leven gehad. Lange tijd trok hij op met de man die later de geschiedenis van Zuid-Amerika zou bepalen: Simón Bolívar. Het geboortehuis van de Libertador heb ik ooit bezocht in Caracas, toen Hugo Chávez nog leefde. Ook was ik in andere plaatsen in Venezuela waar Humboldt was, zoals Valencia en Puerto Cabello. Als ik weer naar Berlijn ga, wil ik beslist slot Tegel, het landgoed van de familie Von Humboldt bezoeken.

Voor onze tijd, waarin avontuur bijna is uitgebannen, kunst en wetenschap mijlenver uit elkaar liggen, de academische wereld is gefragmenteerd in duizenden specialismen en alles politiek wordt, zou Alexander von Humboldt een groot en inspirerend voorbeeld kunnen zijn.