Verzamelde werken 5 (brieven) – Toergenjev3 min read

Elke avond voor het slapen lees ik een paar brieven van Toergenjev. Dan ben ik in de negentiende eeuw tot de volgende morgen. Door boeken kun je je moeiteloos verplaatsen in tijd en ruimte, op de schouders van reuzen staan, in gesprek gaan met de grootste geesten die de beschaving heeft gekend, zoals W.H. Auden het brood brak met de doden, Petrarca sprak met Augustinus.

In zijn sprankelende brieven komt Ivan Toergenjev volledig tot leven, evenals de tijd waarin hij leeft. Hij beschrijft grote gebeurtenissen waarvan hij getuige is, bijvoorbeeld de revolutie van 1848 in Parijs, en correspondeert met tijdgenoten als Dostojevski, Flaubert, Zola, George Sand, Maupassant en Victor Hugo. Met Tolstoj komt het net niet tot een duel. Op latere leeftijd verzoenen Tolstoj en Toergenjev zich met elkaar.

Uit de brieven blijkt dat Siberische strafkampen geen uitvinding waren van Lenin en Stalin, ook de Russische tsaren maakten er veelvuldig gebruik van. Dostojevski wordt er naartoe gestuurd en in die tijd daarom aangeduid als ‘halfwijlen’. Toergenjev moet zich regelmatig verdedigen tegenover de Russische autoriteiten wegens zijn omgang met subversieve schrijvers. Een groot deel van zijn leven besteedt hij in Duitsland en Frankrijk.

Veel brieven zijn gericht aan de Frans-Spaanse zangeres Pauline Viardot. Zij is de vrouw van zijn leven, maar al getrouwd. De liefde van Toergenjev blijft platonisch; hij is bevriend met haar echtgenoot en als een peetvader voor hun kinderen. Toergenjev bouwt zijn huis naast de familie Viardot en trouwt nooit.

De brieven aan landgenoten gaan, zoals altijd, over de toestand van Rusland en de Russen:

Dus het Slavische vuur is vervlogen? Dat verbaast me niet, omdat het zich altijd aan de oppervlakte opgehouden heeft; maar dat het religieuze vuur is bekoeld – dat is mij minder begrijpelijk, aangezien men mocht veronderstellen dat het volk erdoor gegrepen zou zijn. De conclusie van dat alles is eenduidig: van hoog tot laag zijn we niet in staat iets krachtig te willen – en er is geen regering ter wereld die het makkelijker zou hebben haar land te besturen. Als ze het bevelen klimmen we tegen de muur op: als ze commanderen: ophouden! zakken wij halverwege de muur weer naar de grond terug.
“’t Is alles goed, en alles wel”
Maar soms is het alleen een beetje akelig dat je wel grijze haren hebt gekregen – maar geen gezond verstand hebt opgedaan en vergissingen maakte als een schooljongen.

Een voorgenomen reis naar Amsterdam om de schilderijen van Rembrandt te bewonderen gaat niet door. Wel wordt in de brieven de schilder Ary Scheffer uit Dordrecht betreurd na diens overlijden. Volgens Karel van het Reve was Scheffer mogelijk enige tijd een minnaar van Pauline Viardot. De in cursief afgedrukte commentaren van Karel van het Reve verrijken de brievenbundel trouwens enorm: nóg zo’n vriend uit het verleden met wie we dankzij het gedrukte woord kunnen verkeren. De Republiek der Letteren staat open voor iedereen die kan lezen, ongeacht afstand, tijd, plaats en afkomst.

Toergenjev komt uit de brieven naar voren als een man uit één stuk, eerlijk, trouw, sociaal, met veel gevoel voor humor en voor rechtvaardigheid, maar realistisch en zonder te veel pathos. Hij droeg het hart op de tong, maar ook op de juiste plaats, want hij hielp veel mensen met onbaatzuchtige inzet. Dit brievenboek is een parel in de Russische Bibliotheek.